Prawo Europejskie

Polskie sądy administracyjne są od dnia przystąpienia Rzeczpospolitej Polskiej do Unii Europejskiej równocześnie sądami unijnymi, realizującymi wynikające z prawa UE obowiązki stosowania tego prawa i udzielania jednostkom ochrony prawnej na podstawie norm tego prawa.

„Unijne” uprawnienia sądów krajowych mają swoje umocowanie w Traktatach: art. 267 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej ustanawiającym procedurę pytania prejudycjalnego jako formę dialogu orzeczniczego między sądem a krajowym a  Trybunałem Sprawiedliwości UE (TSUE) oraz pośrednio w art. 19 ust. 1 zd. 2 Traktatu o Unii Europejskiej (TUE) dotyczącego właściwości TSUE. Z tego ostatniego przepisu wynika domniemanie właściwości sądów państw członkowskich do stosowania prawa Unii Europejskiej. Inne postanowienia traktatowe, w tym art. 7 TUE umożliwiający Radzie UE stwierdzenie istnienia wyraźnego ryzyka poważnego naruszenia przez kraj członkowski wartości unijnych, nie ma wpływu na realizację uprawnień sądów krajowych, w tym sądów administracyjnych jako „sądów prawa unijnego”.

Sądy administracyjne w swojej praktyce orzeczniczej stosują prawo UE, odwołują się do orzecznictwa sądów europejskich (zarówno TSUE jak i Europejskiego Trybunału Praw Człowieka) a także dokonują oceny legalności decyzji administracyjnych wydanych na podstawie przepisów unijnych lub na podstawie przepisów prawa polskiego wdrażającego prawo UE. Prawo unijne jest wykorzystywane przez sądy administracyjne w procesie wykładni prawa polskiego. Polskie sądy dokonują również na potrzeby rozpoznawanych spraw wykładni przepisów prawa UE.

W orzecznictwie sądów administracyjnych zagadnienia prawa unijnego pojawiają się głównie przy rozpoznawaniu spraw z zakresu podatków, prawa celnego, transportu drogowego i lotniczego, ochrony środowiska i zagospodarowania przestrzennego, rolnictwa i leśnictwa, nadzoru sanitarnego, weterynaryjnego i farmaceutycznego, ochrony danych osobowych, dostępu do informacji publicznej, zabezpieczenia społecznego, gier i zakładów wzajemnych, pomocy finansowej ze środków budżetowych UE w ramach Wspólnej Polityki Rolnej i Regionalnych Programów Operacyjnych oraz w sprawach cudzoziemców.

Przy rozpoznawaniu spraw z elementem unijnym sądy powołują zarówno przepisy pierwotnego, jak i pochodnego prawa Unii Europejskiej. Przywołują obowiązek prounijnej wykładni przepisów prawa krajowego i zapewnienia pierwszeństwa prawu europejskiemu. Korzystają także z możliwości bezpośredniego zastosowania przepisów rozporządzeń i dyrektyw. Orzecznictwo Trybunału Sprawiedliwości UE jest  również powoływane przez sądy administracyjne w celu wskazania wykładni danego przepisu prawa europejskiego mającego zastosowanie w sprawie, a także przy dokonywaniu oceny możliwości zastosowania prawa unijnego w rozpoznawanych sprawach.

W przypadku Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności (EKPC), sądy administracyjne sięgają do tego aktu oraz do orzecznictwa Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w szczególności w sprawach dotyczących gwarancji prawa do sądu i skutecznego środka odwoławczego, ochrony prawa własności i mienia zabużańskiego, w sprawach cudzoziemców oraz sprawach wolności sumienia i wyznania.

Karta Praw Podstawowych Unii Europejskiej jest powoływana przez polskie sądy administracyjne w celu wskazania, że określone prawa jednostki są gwarantowane nie tylko w Konstytucji RP czy EKPC, ale również w ramach systemu prawa Unii. W szczególności dotyczy to prawa do sądu, prawa własności, zasady legalności i proporcjonalności kar administracyjnych, ochrony danych osobowych, prawa do poszanowania życia prywatnego i rodzinnego.

Sądy administracyjne w krótkim czasie po przystąpieniu Polski do UE zaczęły korzystać z możliwości zadawania Trybunałowi Sprawiedliwości UE pytań prejudycjalnych dotyczących ważności lub wykładni prawa unijnego. W latach 2004-2019 polskie sądy administracyjne skierowały do Trybunału Sprawiedliwości 81 wniosków o wydanie orzeczenia prejudycjalnego (w tym 55 pytań skierował Naczelny Sąd Administracyjny). Większość pytań prejudycjalnych polskich sądów administracyjnych dotyczyło spraw z zakresu prawa podatkowego.